W dniach 24-26 listopada odbyła się II Krajowa Konferencja Psychologii Klinicznej. Konferencja miała miejsce na Wydziale Nauk Społecznych Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nasz zespół w ramach konferencji zaprezentował wyniki naszych ostatnich badań.

Nasze sympozjum pt. „Hiperseksualność – Integracja dyscyplin naukowych w celu rozwiązywania nowych problemów klinicznych” poprowadził nasz kierownik dr Mateusz Gola. Poniżej zamieszczamy szczegółowe informacje o przedstawionych referatach:

WPROWADZENIE DO SYMPOZJUM – dr Mateusz Gola (Instytut Psychologii PAN / University of California, San Diego)

Postęp technologiczny i zmiany społeczne przynoszą nowe wyzwania dla psychologii klinicznej. Jednym z przykładów tego zjawiska jest nałogowe korzystanie z pornografii. Rozwój technologii internetowej umożliwił łatwy, szybki i nieograniczony dostęp do materiałów erotycznych o dowolnej treści. Obecnie średni wiek rozpoczęcia korzystania z pornografii to 10 lat. Z pornografii regularnie (przynajmniej raz w tygodniu) korzysta około 70% mężczyzn i 20% kobiet w wieku do 30 roku życia. Dla części osób jest to zachowanie nałogowe, którego nie potrafią ograniczyć lub zaprzestać, co negatywnie wpływa na różne obszary ich życia. Nałogowe korzystanie z pornografii jest zjawiskiem na tyle nowym, że nie znajduje się ono w klasyfikacjach zaburzeń, ani podręcznikach dla terapeutów, a nauka zajmuje się nim od niedawna. W ramach projektu hiperseksualnosc.pl, we współpracy z naukowcami z USA, Holandii, Niemiec i Wielkiej Brytanii próbujemy zrozumieć społeczne, psychologiczne oraz neuronalne mechanizmy nałogowego korzystania z pornografii i opracowywać skuteczne metody terapeutyczne. Podczas seminarium opowiemy o tym, jak różne podejścia naukowe mogą przyczynić się do postępu w zrozumieniu nowych problemów klinicznych – tj. nałogowe korzystanie z pornografii. Przedstawimy, jak za pomocą wywiadów psychologicznych i metod psychometrycznych poznajemy obraz kliniczny problemów doświadczanych przez pacjentów. Zademonstrujemy, jak stosując nowoczesne technologie (np. inteligentne zegarki) mierzymy codzienne zachowanie pacjentów oraz w jaki sposób zastosowanie modeli matematycznych i strukturalnych pozwala nam analizować i opisywać to zachowanie. Pokażemy też, że badania mózgu przyczyniają się do zrozumienia mechanizmu zaburzenia i konstruowanie nowych, eksperymentalnych metody terapii nałogowych zachowań seksualnych. Przedstawimy wyniki badań nad skutecznością tych metod.

WYSTĄPIENIE 1 – Metody oceny zaburzeń seksualnych – Ewelina Kowalewska (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny)  

Problemy seksualne towarzyszą nam przez całe życie i uwidaczniają się w różnych aspektach naszego funkcjonowania. Zauważalny jest wzrost liczby osób szukających pomocy psychologicznej w związku z doświadczaniem trudności w tej sferze. Problemy te zyskują również coraz więcej uwagi ze strony naukowców. Ze względu na rozległość problematyki i przekrój zagadnień, których dotyczą ważne jest opracowanie odpowiednich narzędzi diagnostycznych. Ze względu na brak polskojęzycznych narzędzi psychometrycznych służących do pomiaru problematycznych zachowań seksualnych postanowiliśmy wykonać adaptacje anglojęzycznych narzędzi, najczęściej wykorzystywanych zarówno przez klinicystów, jak i naukowców. Nasza dotychczasowa praca skupiała się na takich narzędziach, jak Sexual Addiction Screening Test (SAST-R), Sexual Arousability Inventory (SAI) oraz Multidimensional Sexuality Questionnaire (MSQ). Kwestionariusze charakteryzują się bardzo dobrymi właściwościami psychometrycznymi – zbliżonymi do oryginałów. Test na uzależnienie od zachowań seksualnych (SAST-PL) może być stosowany jako skuteczne narzędzie do badań przesiewowych pod kątem objawów poczucia utraty poczucia kontroli nad własnymi zachowaniami seksualnymi zarówno w badaniach klinicznych, jak i naukowych. Narzędzie bardzo dobrze różnicuje grupę kliniczną od kontrolnej. Wyniki poniżej 6 punktów wskazują na wysokie prawdopodobieństwo braku problemów, podczas gdy punktacja powyżej 5 punktów może wskazywać na potrzebę wywiadu klinicznego dotyczącego zachowań seksualnych. Kwestionariusz pobudliwości seksualnej (SAI-PL) może z powodzeniem znaleźć zastosowanie w diagnozie zaburzeń pobudzenia seksualnego, ocenie postępu terapii oraz w badaniach naukowych. Z kolei Wielowymiarowy Kwestionariusz Seksualności (MSQ), ze względu na swoją złożoną konstrukcję (12 skal), może stanowić wartościowe narzędzie do pomiaru indywidualnych psychologicznych tendencji związanych z seksualnymi aspektami życia.

WYSTĄPIENIE 2 – Obraz kliniczny hiperseksualności – badanie jakościowe – Małgorzata Wordecha (Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk/ Instytut Biologii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk)

Obecnie hiperseksualność budzi coraz większe zainteresowanie, co odzwierciedlają liczne publikacje naukowe opisujące ten problem z rożnych perspektyw. Niestety wciąż brakuje dobrze zebranych danych jakościowych opisujących ten fenomen. Aby uzupełnić tę lukę na przełomie maja i czerwca 2016 roku, przeprowadziliśmy badanie z zastosowaniem godzinnego, strukturalizowanego wywiadu klinicznego. Celem badania było: 1) dokładne scharakteryzowanie objawów doświadczanych przez pacjentów, 2) opis psychologicznego mechanizmu powstawania problemu oraz 3) opis zmiennych związanych z funkcjonowaniem społecznym pacjentów, w tym roli znaczących relacji w genezie i utrzymywaniu się problemu. Dzięki temu badaniu mogliśmy odpowiedzieć na pytania m.in. o: ilość i jakość zachowań seksualnych, schemat przebiegu tych zachowań, charakterystykę ciągów pornograficzno-masturbacyjnych, emocje i myśli związane z objawami, sposoby radzenia sobie z nałogiem, oraz o umiejętność tworzenia relacji międzyludzkich, w tym o jakość relacji pacjentów z ich partnerkami i rodzicami. Dodatkowo zebrano dane kwestionariuszowe oraz dane z pomiaru dzienniczkowego. Uczestnikami badania było 9 pełnoletnich mężczyzn (średnia wieku 31.7 lat, SD = 4.85), którzy zgłosili się do specjalisty ze względu na doświadczane trudności z nałogowym oglądaniem pornografii (ang. Problematic Pornography Use – PPU). Zebrane dane pozwalają na szeroki jakościowy opis obrazu hiperseksualności, stanowią także wskazówki dla formułowania hipotez badawczych i wyznaczania kierunków przyszłych badań.

WYSTĄPIENIE 3 – Problematyczne korzystanie z pornografii – zaburzenie kompulsywne, impulsywne, czy nałóg? Badanie z neuroobrazowaniem- Mateusz Gola (Instytut Psychologii PAN/ University of California, San Diego)

Jednym z kluczowych problemów w przypadku nowych zaburzeń psychologicznych, jest ich konceptualizacji. W kontekście problematycznego korzystania z pornografii najczęściej rozważanymi jednostkami nozologicznymi są: uzależnienia behawioralne, zaburzenia kontroli impulsów oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Przez 20 lat nie udało się jednoznacznie określić, które z tych zaburzeń najlepiej opisuje mechanizm nałogowych zachowań seksualnych. Aby rozstrzygnąć tę kwestię przeprowadziliśmy badania z zastosowaniem metod neuroobrazowania z udziałem 28 osób problematycznie korzystających z pornografii oraz 24 osób z grupy kontrolnej. Wdzięki analizie mechanizmów neuronalnych mogliśmy rozstrzygnąć o tym, że problematyczne korzystanie z pornografii przypomina w znacznie większym stopniu uzależnienia behawioralne, niż inne jednostki nozologiczne. Osoby nałogowo korzystające z pornografii przejawiają zwiększoną aktywację układu nagrody w odpowiedzi na wskazówki wzmocnień erotycznych, ale nie innych (np. pienieżnych). Jest to mechanizm specyficzny dla uzależnień i nie występuje on w zaburzeniach kontroli impulsów oraz w zaburzeniu obsesyjno-kompulsywnym.

WYSTĄPIENIE 4 – Co jest przyczyną, a co konsekwencją nałogowych zachowań? Badania porównawcze i podłużne –  Karolina Golec (Uniwersytet Warszawski/ Instytut Biologii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk)

W wielu badaniach dotyczących nałogowych zachowań pytaniem bez odpowiedzi pozostaje kwestia tego, które z symptomów są konsekwencją nałogowych zachowań, a które są ich przyczyną. Podobnie jest w przypadku nałogowych zachowań seksualnych. Aby odpowiedzieć na te pytania, wykonaliśmy serię badań porównujących osoby nałogowo korzystające z pornografii z osobami korzystającymi z niej okazjonalnie. Porównaliśmy również osoby z grup 12-krokowych z krótkim i długim stażem abstynencji seksualnej oraz wykonaliśmy podłużne (roczne) badanie z udziałem ponad 60 uczestników prowadzonych przez nas badań rezonansem magnetycznym. Dało nam to możliwość sprawdzenia, na ile cechy, takie jak impulsywność, kompulsywność i lęk, są przyczyną, a na ile konsekwencją nałogowych zachowań seksualnych.

WYSTĄPIENIE 5 – Pożądam to czego nie lubię? – Zastosowanie modeli matematycznych do analizy modyfikacji zachowań nałogowych – Mateusz Wilk ( Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk/ Wydział Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)

Matematyczne modele zdolności poznawczych mózgu często opierają się o wewnętrzne modele probabilistyczne, które są na bieżąco modyfikowane przez informacje niesione przez bodźce zewnętrzne. Standardowe modele uczenia się można modyfikować tak, aby obejmowały zachowanie postrzegane jako nieracjonalne, jak np. wysoki poziom motywacji związany z danym bodźcem, który nie może być bezpośrednio wyjaśniony wyuczoną wartością tego bodźca. Taka sytuacja może być typowa w przypadku uzależnień. Chcąc głębiej zrozumieć problemy z dostosowaniem zachowań osób uzależnionych, sformułowaliśmy matematyczny opis, który rozróżnia komponenty związane z systemem nagrody: element uczenia się i element motywacji. Wykorzystując dane uzyskane w badaniach z udziałem 28 osób nałogowo korzystających z pornografii oraz 22 osób kontrolnych dzięki zastosowaniu modeli matematycznych możliwe było przetestowanie indywidualnej dynamiki uczenia się wartości motywacyjnej wskazówek zapowiadających nagrody pieniężne oraz erotyczne. Zweryfikowaliśmy, w jaki sposób u uczestnicy badania modyfikują przewidywaną wartości nagrody w zależności od odczuwanej satysfakcji z wcześniej otrzymywanych nagród. Indywidualna zdolność do modyfikacji oczekiwań związanych z nagrodą (odzwierciedlającą proces uczenia się) została powiązana z symptomami nałogowych zachowań.

WYSTĄPIENIE 6 – Codzienny pomiar zachowania z zastosowaniem nowoczesnych technologii mobilnych – Maciej Skorko (Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk)

W badaniach uzależnień oraz skuteczności terapii ważną zmienna jest codzienne zachowanie. Tradycyjnie badania takie prowadzono za pomocą metod dzienniczkowych. Metody te maja jednak wiele ograniczeń poczynając od retrospektywnego charakteru, na trudności w analizie danych kończąc. Nowe technologie, takie jak inteligentne zegarki pozwalają na próbkowanie zachowania w prosty sposób nawet kilkanaście razy dziennie. Część z parametrów zachowania (np. aktywność fizyczna, czy sen mogą być za ich pomocą mierzone w sposób ciągły. Zastosowaliśmy takie metody w badaniach z udziałem osób z nałogowymi zachowaniami seksualnymi. Pomiar okazał się bardzo dokładny i umożliwił identyfikację indywidualnych wzorców nałogowych zachowań. Ponadto uczestnicy badań bardzo pozytywnie oceniali nowe narzędzia pomiarowe i wskazali szereg korzyści wynikających z ich użytkowania.

WYSTĄPIENIE 7 – Trening uważności w uzależnieniu od pornografii – zapobieganie zachowaniom nałogowym oparte na uważności – Paweł Holas (Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski)

Uważność określana jest jako stan nieoceniającej świadomości tego co się doświadcza w bieżącym momencie, włączając w to własne myśli, doznania, uczucia oraz otoczenie, z postawą otwarcia, akceptacji i zaciekawienia. Terapie oparte na uważności (Mindfulness-Based Therapies, MBT) stanowią nową modalność terapeutyczną mającą zastosowanie w leczeniu i profilaktyce zaburzeń emocjonalnych o dość dobrze udokumentowanej skuteczności. W ostatnich latach podejmowane są próby zastosowania MBT w uzależnieniach od substancji psychoaktywnych, a także pojedyncze doniesienia w uzależnieniu od hazardu. Nie wiadomo wszakże czy to podejście będzie pomocne w zapobieganiu zachowaniom związanym z nałogowym uzależnieniem od pornografii, choć ze względu na korzystne działanie MBT w zaburzeniach zachowania, impulsywności i samo-kontroli, takie oczekiwania wydaje się uzasadnione. Celem prezentacji jest krótkie omówienie programu, użyteczności klinicznej i wstępnych danych dotyczących skuteczności programu zapobiegania zachowaniom nałogowym (MBRP) zaadaptowanego do uzależnienia od pornografii. Zakładano, że po treningu MBRP zmniejszy się nasilenie oglądania pornografii i częstotliwość masturbacji oraz negatywną emocjonalność. Badaniem objęto 9 mężczyzn (M= wieku 31.7 lat, SD = 4.85), którzy wzięli udział w zmodyfikowanym 8 tygodniowym grupowym. Przeprowadzono pomiar przed i po MBRP przy użyciu kwestionariuszy i dzienniczków, oceniających nasilenie objawów uzależnienia od pornografii, nastroju oraz dzienne funkcjonowanie. Dwie osoby zrezygnowały z programu na jego początku, jedna osoba nie zgodziła się wypełniać testów. Wstępne dane wskazują m in na to, MBRP wiązał się z redukcją czasu spędzanego na oglądaniu pornografii. Dalsze badania na większej próbie i z grupą kontrolną są konieczne aby ocenić efektywność programu MBRP w uzależnieniu od seksu, ale wstępne wyniki wydają się obiecujące.